1950 Türkiye genel seçimleri

Ocak 1946'da kurulan Demokrat Parti'nin (DP) yurt düzeyinde örgütlenmesini tamamlayamadan, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) meclis grubu erken seçim kararı almıştı. Temmuz 1946'da yapılan tek dereceli seçimlerde açık oy, gizli sayım yöntemi iktidarın seçim sonuçlarını çarpıtmasını kolaylaştırmıştı. Seçimlerde CHP'nin 395, DP'nin 66 milletvekilliği kazandığı açıklanmıştı.

Seçimlerin ardından hükûmeti kurmakla görevlendirilen Recep Peker, 1946'da 7 Eylül Kararları'nı alarak daha liberal bir ekonomi politikasına yöneldi. Bununla birlikte devam eden demokratikleşme süreci Peker'in muhalefete karşı sert tutumu yüzünden aksadı. DP I. Kongresi'nde (10 Ocak 1947) Anayasa'ya aykırı kanunların kaldırılması, yeni bir seçim yasasının hazırlanması, Cumhurbaşkanı'nın tarafsız olması istendi. Bu koşullar gerçekleştirilmezse DP meclis grubunun "sine-i millet"e dönmesine karar verildi. Gerilimi yatıştırmak isteyen Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Recep Peker ve DP Genel Başkanı Celal Bayar arasında barışı sağlamak için bir dizi görüşmeler yaptı ve yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile DP'ye bundan böyle baskı yapılmayacağına dair güvence verdi. Peker'in siyaseti CHP içindeki ılımlılardan oluşan "35'ler" diye bilinen grup tarafından eleştirilmeye başlandı. İnönü'nün de desteğini yitiren Peker başbakanlıktan ayrılmak durumunda kaldı.

Yeni hükûmeti Eylül 1947'de Hasan Saka kurdu. Saka hükûmetinin muhalefetle ilişkileri daha ılımlı oldu. Muhalefetin antidemokratik bulduğu bazı yasalar değişti; Muhalefetin eleştirdiği Köy Enstitüleri'nin klasik öğretmen okulu yapısına dönüştürülmesi girişimleri başlatıldı, valilerin il başkanlığı yapma uygulamasına son verildi ve cumhurbaşkanlığı ile parti başkanlığı ilişkisinin gevşetilmesi bizzat İnönü tarafından savunuldu.

Partiler arasındaki ılımlı hava, muhalefet partisi DP içinde huzursuzluğa neden oldu. CHP'ye karşı sert siyaset izlenmesini isteyen Kenan Öner, Sadık Aldoğan, Hikmet Bayur DP yöneticilerini muvazaa (danışıklı davranma) ile suçladılar. Parti içi bölünme bu grubun ayrılarak Millet Partisi'ni kurmasına yol açtı (Temmuz 1948). Fevzi Çakmak'ın fahri başkanı olduğu partinin ilk başkanı Hikmet Bayur oldu. MP'nn kurulmasıyla DP meclis grubu 31'e geriledi. DP bu süreçte dağılmamak için siyasetini sertleştirmeye başladı. DP'nin II. Kongresi'nde (20-25 Haziran 1949) I. Kongre'deki istekler yinelendi, seçim yasasının değiştirilmesi öncelikle istendi. Kongrede alınan karara göre oylar iktidar tarafından değiştirilirse, seçim hilelerine başvurulursa vatandaşlar meşru müdafaa durumunda olacaklar, CHP yönetimi "milletin husumetiyle" karşılaşacaktı. CHP iktidarının "Millî Husumet Andı" adını taktığı bu karara rağmen hükûmetle ilişkiler yumuşadı.

Seçim kanunu, uzun çalışmalar sonucu CHP ve DP’nin uzlaşmasıyla 16 Şubat 1950 tarihinde yeniden düzenlendi. Bu seçim kanunu, tek dereceli, eşit ve gizli oy, açık tasnif ve her ilin bir seçim çevresi kabul edildiği liste usulü çoğunluk sistemi (çok oy alanın seçilmesi) ilkelerine dayalı, yargının denetim ve yönetiminde bir seçim sistemi getirmekteydi.[1] Bu seçim kanununa göre 22 yaşını bitiren her Türk vatandaşı seçme, 30 yaşını bitiren her Türk vatandaşı da seçilme hakkına sahipti.

Yeni seçim yasası, getirdiği tek dereceli, gizli oy açık sayım ve çoğunluk sisteminden başka; en az beş ilden aday gösterebilen partilerin radyodan yararlanmalarını, Yüksek Seçim Kurulunun oluşturulmasını, seçimlerin yargıç güvencesi altında yapılmasını, idare amirleri, memurların, askeri kişilerin ve milletvekillerinin görev yaptıkları yerin seçim bölgesindeki seçim kurullarına seçilememeleri, siyasi parti ve bağımsızların sandık başlarında gözlemci bulundurabilmeleri, oyların kapalı yerde verilmesi, seçim sonuçlarının hemen açıklanması, kazanan adayların listesinin asılması, oy pusulalarının Sulh Hukuk Mahkemelerinde korunması ve TBMM ya da Yüksek Seçim Kurulu’nun isteği olmaksızın nakledilememesi, 11 kişiden oluşacak olan Yüksek Seçim Kurulu’nun 6 üyesinin Yargıtay, 5’ininde Danıştay üyeleri arasından gizli oyla seçilmesi gibi yenilikler getirmekteydi.[3]

1950 seçimlerinde Demokrat Parti'nin kullandığı Yeter! Söz Milletindir! sloganını taşıyan afiş.

Milletvekili seçiminin yapılması amacıyla CHP Meclis Grubu 21 Mart 1950 tarihinde son toplantısını yaparak, TBMM’nin 24 Mart’ta seçim kararı almasına ve seçimlerin 14 Mayıs’ta yapılmasına karar verdi. TBMM, 24 Mart’taki son toplantısında DP’lilerin meclisin 15 Nisan’a kadar açık olması isteğine rağmen erken seçimlerin 14 Mayıs’ta yapılmasını 22 muhalif oya karşı 299 oyla kabul etti.

CHP, 14 Mayıs 1950 seçimlerine hazırlanmaya daha seçim kararı alınmadan önce 1949 yılı içinde başladı. Millet Partisi'nin kurulmasıyla sonuçlanan ayrılıkla sarsılan DP iç sorunlarıyla uğraşırken, CHP de hükûmet değişikliğine gitmiş, medrese eğitimi almış olan Şemsettin Günaltay Başbakan olmuştu (Ocak 1949). CHP'nin din düşmanı bir parti olduğu görüşünü yaymaya çalışan muhalefete karşı imam hatip okulları (İstanbul İmam Hatip Lisesi), ilahiyat fakültesi (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi), tekke ve türbeler açılarak karşılık verildi, ilkokullara din dersi koyuldu.

1950 seçimlerinde CHP, devletçiliği daha çok sınırlandıracağını, özel girişime daha çok olanak tanıyacağını, yabancı sermayenin gelmesi için kolaylıklar sağlayacağını, Türk lirası'nın değerini koruyacağını vadetti. Vergi reformu, çift meclis, CHP'nin altı ilkesinin anayasadan çıkarılacağı gibi öneriler getirdi. 14-22 Mart 1950 tarihleri arasında TBMM, Toprak Reformu Kanunu’nu ele aldı ve uygulanamaz hale getirecek şekilde toprak sahipleri lehine değiştirdi.[1]

Muhalefet partilerine kayacak oyların çekilmesi için verilen ödünlerle CHP, ilk kez 1946 seçimlerinde uygulanan çoğunluk sistemine de güvenerek, 1950 milletvekili genel seçimlerini açık farkla kazanacağı inancındaydı. Yasal bir engel olmadığı halde Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ve Başbakan Şemsettin Günaltay dışında hiçbir CHP'li iki yerden birden adaylığını koymadı.

DP, TBMM’de seçim kararı alındıktan sonra propaganda faaliyetlerine başlamış, açık ve kapalı toplantıların yanı sıra kırsal alana özel bir önem vermişti. CHP gibi DP de bir seçim bildirisi yayınlamış, iktidara geldiği takdirde yapacaklarını ilan etmişti. 8 Mayıs’ta ilan edilen bu bildiride; CHP’nin seçim bildirisi açıkça eleştirilmiş ve ileri sürülen vaatlerin hiçbir zaman gerçekleştirilmeyeceği belirtilmişti. DP bildirisinin geneline bakıldığında CHP’nin seçim bildirisiyle birçok noktada birleştiği görülmektedir. DP’nin yapmayı vadettiği, özel sermaye ve yabancı sermaye için güvenilir ekonomik yapının sağlanacağı, vergilerin azaltılacağı, devlet tekelinin kaldırılacağı gibi vaatlerin CHP bildirisini benzerliği vardı. “Söz milletindir” şeklinde biten DP seçim bildirisinde iki önemli nokta dikkati çekmektedir. Bunlardan biri “millet hâkimiyeti yerine tek parti ve zümre hâkimiyetine engel olamayan” Anayasanın, vatandaş hak ve hürriyetlerini ve millet iradesine dayanan istikrarlı bir devlet düzenini güvence altında bulunduracak bir şekilde değiştirilmesi vaadi olmuştur. Diğeri de; “Bir iktidar değişikliği hâlinde memlekette maddî ve ruhî hiçbir sarsıntıya meydan vermiyeceğiz” ifadeleridir.

CHP ve DP ülke genelinde seçimlere katılırken, Millet Partisi (MP) sadece 22 ilde aday gösterdi. Millî Kalkınma Partisi (MKP) (İstanbul, Tekirdağ, Çanakkale, Aydın, Ankara, Bursa), Türk Sosyal Demokrat Partisi, Çiftçi Partisi, Toprak Emlak ve Serbest Teşebbüs Partisi ise sadece İstanbul’da seçime katılmışlardır.[3] CHP'nin aday listeleri 22 Nisan'da, DP'nin aday listeleri ise 24 Nisan tarihinde açıklandı.

Türkiye'de 1950 Seçimleri milletvekili dağılımı

Partilerin oy yüzdeleri

Ilımlı bir siyaset ortamında yapılan 14 Mayıs 1950 seçimleri, CHP için büyük bir yıkım oldu. DP'nin üstünlüğüyle sonuçlanan seçimler sonunda CHP 27 yıllık iktidarını yitirdi. Liste usulü çoğunluk sistemi nedeniyle, oyların yüzde 55'ini alan DP kazandığı 416 milletvekilliğiyle TBMM'nin yüzde 85'ini elde ederken, buna karşın CHP yüzde 40 oy oranıyla kazandığı 69 milletvekilliğiyle TBMM'nin ancak yüzde 14'ünü elde edebildi. MP ve Bağımsızlarsa birer milletvekiliyle TBMM'ye girdiler. DP listelerinden bağımsız olarak seçimlere giren 5 aday (Ali Fuat Cebesoy (Eskişehir), Halide Edib Adıvar (İzmir), Hamdullah Suphi Tanrıöver (Manisa), Nadir Nadi (Muğla), Sinan Tekelioğlu (Seyhan)) milletvekili seçildi. Seçime katılım oranı %89,3 olarak gerçekleşti. 63 seçim çevresinden 52'sinde DP, 10'unda CHP, 1'inde de Bağımsızlar birinci oldu.

22 Mayıs 1950'de Celal Bayar Türkiye'nin üçüncü cumhurbaşkanı seçildi. Aynı gün Adnan Menderes başkanlığındaki ilk DP hükûmeti de kuruldu. Celal Bayar'dan boşalan DP genel başkanlığına da 9 Haziran'da Adnan Menderes getirildi.

1950 genel seçimlerinin sonuçları:[4]

Parti		Genel Başkan	Oy	%	Sandalye	+/–
	Demokrat Parti	Celâl Bayar	4.391.694	55,2	4161	347
	Cumhuriyet Halk Partisi	İsmet İnönü	3.148.626	39,6	69	326
	Millet Partisi	Yusuf Hikmet Bayur	368.537	4,6	1	Yeni
	Bağımsızlar		44.537	0,6	1	5
Toplam			7.953.055	%100	487	22

¹ 5 milletvekili Demokrat Parti listesinden bağımsız olarak seçildi.