İsyan (film, 1969)

Film diğer filmlerden farklı olarak sömürgecilikte taraflar arasında değil de iki sömürgeci kuvvet arasında geçen olayları ele almaktadır. Baş aktör olan Sir William Walker adında bir İngiliz ajanı kurgusal bir Portekiz sömürgesi olan Queimada isimli adaya ajan provokatör olarak gönderilir. Amacı siyah köleleri örgütleyip Portekiz yönetimine karşı ayaklandırmaktır. Ada çok önemli bir şeker kamışı üreticisi olduğu için İngiltere adada ekonomik olarak hâkim olmak istemektedir. Sömürülen topraklardan pay alma arzusu bulunan İngiltere adına gizlice halkı galeyana getirerek Portekiz kuvvetlerinden kurtulmak amaçlanmıştır.

Plana göre Portekiz yönetimi devrilecek ve yerine İngiltere’ye bağlı ve sözde egemen bir melez çiftlik sahibi sınıf iktidara gelecektir. Bu planı uygulamak için William Walker siyah köleleri, köleliğe karşı ve özgürlük için savaşmaya ikna eder. Bunu yaparken de köleliği her iki sınıfa da kötüler, kölelik yerine ücretli işçiliğin daha makul olduğu görüşünü insanlara empoze eder. İsyanın başı Walker’ın yoğun provokasyonlarına maruz kalan José Dolores isimli bir köle olur.

Ayaklanmalar ve isyanlar başarılı olur bu sırasında zengin sınıfa mensup olanlar Portekiz valisini öldürerek yönetime halk adına el koyarlar. Portekiz yönetiminin devrilmesinden sonra İngilizler olaylara müdahil olur ve uzaktan yönetebilecekleri bir hükümet kurarlar, bu sırada Dolores ve ordusu gittikçe düzen dışına kayar.  Kölelik resmen kaldırılmıştır ancak yeni gelen mülkiyet sistemine göre artık teorik olarak özgür olan köleler çok daha kötü koşullarda ücretli işçi olarak şeker kamışı tarlalarında çalışmak zorunda bırakılır. Ve bu devrime sebep olan William Walker devrimden sonra adayı terk eder. Adaya yıllar sonra tekrar geri dönmek durumunda kalır. Görevi tekrar silaha sarılmış olan Jose Dolores ve ona bağlı siyahlardan oluşan ordusunu yok etmektir. Onun özgürlük fikirlerini takip eden Dolores ve isyancı ordusu adadaki İngilizlere bağlı yönetimine karşı silahlı ayaklanma başlatmıştır.  

Walkersa artık İngiliz hükümeti için değil “İngiliz Kraliyet Şeker Şirketi” için çalışmaktadır. Şirketin mevcut silahlı ordusu vardır ve doğrudan ada siyasetine müdahale etmektedir, hatta eski kukla cumhurbaşkanının idamına karar verip uygulamıştır. İsyancılarla savaşmak için İngiltere Ordusu adaya asker çıkartır. Saldırı planları isyancıların saklandıkları yoğun ormanlık araziyi tamamen yakarak onları ortaya çıkartmaktır. Bu strateji işe yarar ama sonuçta İngiltere’nin başta bu adayla ilgilenme sebebi olan şekerkamışı tarımına büyük zarar verilmiş olur.  Sonunda isyancı ordu yenilir iki taraf da bir sonuç elde edemez ve Dolores yakalanarak idam edilir, ancak bu bile isyanı durduramaz ilmin sonunda William bir isyancı tarafından öldürülür.

Film hakkında yapılan araştırmada aslında Haiti Devrimi ve bu devrimin lideri Toussaint L'Ouverture ile ilgili olduğunu gördüm. Aynı zamanda filmin çekildiği yıllarda sürmekte olan Vietnam Savaşına da göndermeler de film içerisinde dikkat çekmektedir. Günümüz siyaset arenasıyla bir önemli benzerlik ise devrimden sonra başa gelen zengin çiftlik sahiplerinin kukla Cumhurbaşkanı Sanchez’dir. İktidarı aldıktan sonra İngilizlerin faaliyetlerini eleştiren ve isyancılarla yeterince sert mücadele etmediği için eleştirilen Sanchez, İngilizler ve ordu tarafından darbeyle koltuğundan indirilerek idam edilir. Sonu Güney Vietnam Devlet Başkanı Ngo Dinh Diem’inkine çok benzemektedir. Diem de benzer gerekçelerle CIA ve Güney Vietnam Ordusu tarafından 1963 yılında devrilmiştir. William Walker gerçekte yaşamış olan Amerikalı bir korsandır ve 1850’li yıllarda kendi ordusuyla Nikaragua’yı işgal etmiştir. Başa gelen Walker yönetimi demiryolu karteli Cornelius Vanderbilt’in işlerini tehdit edince devrilmiştir.

Film tüm bunlara bakıldığı zaman kurgu bir yapım olsa dahi döneminde güncel olayları yakalamış, aynı zamanda sömürge yarışı sırasında devletlerin ne denli ileri gidebileceğini göstermiş eşsiz bir yapımdır.

Esas esere göre ada İspanyol sömürgesidir ama Francisco Franco yönetimindeki İspanya'nın baskıları sonucunda, yapımcılar senaryoyu değiştirmiş ve ada Portekiz sömürgesi olmuştur. Ancak filmdeki yer isimleri İspanyolcadır. Gerçekte Portekiz ve İngiltere hep müttefik olagelmiştir ve İngiltere’nin Portekiz denetimindeki bir adada hükûmet darbesi yapmak istemesi alışıldık bir durum değildir.

Brando ile birlikte başrolü paylaşan Evaristo Márquez, oyuncu değildir ve gerçek hayatta da bir şeker kamışı işçisidir. Rolü aslında Sidney Poitier’in oynaması planlanmış ama yönetmen Pontecorvo bu rolün oyuncu olmayan gerçek bir işçi tarafından oynanmasında ısrar etmiştir.Larry King ile yaptığı bir röportajda Brando çalıştığı filmler arasında en beğendiğinin Burn! olduğunu söylemiştir.

• William Walker
• Walker (film)

• IMDb'de 0064866 Burn!
• Allmovie.com'da " Queimada"