Özbek Han

Hayatının ilk yılları hakkında bilgi yoktur. Altın Orda Hanı Tokta’nın kardeşi Tuğrulca (Toğrılca) ile Gelin Bayalun (Beylûn)’un oğludur.

Bazı kaynaklara göre Tokta Han; Uygurlu Atalığı Bacırtık Buka’nın (Bacar Tokboğa) telkiniyle, kendisinden sonra oğlu İl Basar’ın tahta sorunsuz şekilde geçmesini sağlamak için tüm kardeşlerini ve akrabalarını öldürtürken, Tuğrulca’dan hamile olan Gelin Balayun (Beyalın) kısa süre sonra doğum yaparak Özbek adını verdiği oğlunu Kabartay’daki yakını olan İnal Bey’in yanına gönderebilmişti. Tokta Han’ın, oğlu İl Basar’ın erken ölümü ve sülalesinin sona erme durumu nedeniyle üzüntüden yatağa düştüğü sırada kendisine eş olarak aldığı Gelin Balayun’un gerçeği anlatması üzerine emirleri Kıyat Astay ve Secut Alatay’ı Özbek’i getirmeleri için görevlendirdi. Bu emirler Özbek’i getirdikleri sırada Tokta Han ölmüş, Uygurlu Bacırtık Buka’da tahta geçmeye çalışmaktaydı. Ancak Kıyat Astay ve Secut Alatay yaptıkları hileyle Bacırtık Buka’yı öldürerek 1313 yılında Özbek’i Altı Orda hanı ilan ettiler.[1]

İlhanlı hükümdarı Olcaytu’nun 1316 yılında ölümünden sonra İlhanlı-Altın Orda barışı bozulmuş ve iki devlet arasında sınır çatışmaları görülmeye başlamıştı. İlhanlı sorununu sona erdirmek isteyen Özbek Han 1318 yılında ordusu ile Derbend’i geçerek, Kür Irmağı yakınlarında Emir Çoban idaresindeki İlhanlı ordusuyla çarpıştıysada netice alamayarak geri döndü.

1319 yılına gelindiğinde Bizans ile ilişkilerin bozulması yüzünden Edirne’ye kadar Bizans topraklarını yağmalattı. Ertesi yıl emirleri idaresinde görevlendirdiği Altın Orda kuvvetleri bütün Trakyayı altüst ederek Bizans halkını korkuya boğdu. İmparator II. Andronikos önemli miktarda fidye vererek Altın Orda saldırılarını durdurabildi. 1320 yılında Özbek Han Müslümanlığı kabul ederek Muhammed adını aldı ve ülkesinde İslam’ın gelişmesiyle uğraştı. 1322’de önemli bir liman kenti olan Sudak’ı savaşsız bir şekilde ele geçirdi.[2] 1323’de Galiçya-Volhinya Kralları (ikili krallar) II. Leo ve Andrew’in Altın Ordalılar tarafından öldürülmesiyle bu topraklar büyük oranda Litvanya Büyük Dükalığı ve Polonya Krallığı tarafından ele geçirilmişti. Özbek Han bunun üzerine Litvanya üzerine sefer yaparak buraları büyük oranda ele geçirerek Litvanya Büyük Dükalığı’nı vasalı konumuna getirdi. 1324 yılında Bizans- Bulgar mücadelesinde Bulgar Kralı II. Georgi Terter’i destekledi. Sonraki yıllarda Bizans imparatoru III. Andronikos, Özbek Hanla ilişkilerini geliştirmek amacıyla sonradan Bayalun Hatun olarak tanınacak kızını onunla evlendirdi.

Özbek Han önceki Altın Orda hanları gibi Rus Knezlikleri üzerindeki otoriteyi devam ettirdi. İlk yıllarında Tver Prensi Mihail aynı zamanda Vladimir Büyük Knezi (Vladimir-Suzdal Knezi) olarak hüküm sürüyordu. Ancak Novgorodlular’ın Moskova Prensi Yuri Daniloviç’i Büyük Knez olarak istemesi üzerine çıkan çatışma Özbek Han’ın müdahalesine yol açtı. Saray şehrine çağırdığı Yuri, burada Özbek Han’ı ikna ederek Vladimir Büyük Knezi olduğu gibi hanın kız kardeşi Konçaka ile de evlendi. Yuri, Konçaka ve Altın Orda emiri birlikte Vladimir’e giderken Mihail onları esir almış, bu sırada Konçaka’da hayatını kaybetmişti. İki knezi de huzuruna çağıran Özbek Han, Yuri’nin suçlamaları sonucu 1319 yılında Mihail’i idam ettirdi. 1322 yılına gelindiğinde görevden alınan Yuri’nin yerine Vladimir Knezliğine Tverlerden Mihail’in oğlu Korkunç Gözlü Dimitri getirildi. 1325 yılında Yuri yeniden Saray şehrine giderek Özbek Han’ı iknaya çalıştı. Bu sırada Dimitri’de Saray şehrine gitmiş, babasının ölümüne sebep olan Yuri’yi Han’ın huzurunda görünce öfkelenerek Yuri’yi öldürmüştür. Özbek Han huzurunda yapılan bu davranışa hiddetlenerek Dimitri’yi öldürttü yerine de kardeşi Aleksandr’ı Vladimir Büyük Knezi ilan etti. 1327 yılında Tver şehrindeki akrabası Çolkan (Şafkal)’ın maiyetiyle birlikte öldürülmesi hatta şehirdeki Müslümanlar’ın da katliama maruz kalması üzerine Tver Prensi Aleksandr Mihayloviç’i cezalandırmak üzere Suzdal Knezi Aleksandr Vasiloviç komutasında büyük bir ordu yolladı. Aleksandr Mihayloviç kaçarken Tver halkı da şiddetli bir şekilde cezalandırıldı. 1328 yılında Suzdal Knezi Aleksandr Vasiloviç’i, onun ölümünden sonra da 1332 yılında Moskova Knezi I. İvan’ı, Vladimir Büyük Knezi ilan ederek onun bütün Rus toprakları üzerinde vergi toplama ve yönetim hakkını tanıdı. Bu durum Moskova şehrinin gelişmesine ve Rus Knezliklerinin merkezi konumuna gelmesini sağladı. Moskova Knezliğinin diğer Rus Knezlikleri karşısında güçlenmesiyle de ileriki yıllarda tüm Ruslara hakim olan Moskova Knezliği’nin ortaya çıkmasının temelleri atılmış oldu.

Aktau şehrinin çıkışında Özbek Han'ın mezarına işaretçi

Özbek Han, 1327-1329 yıllarında ikili idare sistemi kapsamında Deşt-i Kıpçak’ta hüküm süren Gök Orda Han’ı Mübarek Hoca isyanıyla uğraştı. Cuci ulusu o tarihe kadar doğuda Gök Orda (sol kol), batıda ise Ak Orda (sağ kol) şeklinde yönetilirken, Gök Orda yöneticileri Altın Orda Hanının yarlığı (fermanı) ile han ilan edilmekteydi. Özbek Han, isyanı şiddetli bir şekilde bastırdıktan sonra Gök Orda sülalesini ortadan kaldırdığı gibi Gök Orda Hanlığını oğlu Tinibeg’in idaresine bırakarak Ak Orda ve Gök Orda hanlıklarını merkezi bir idare altında topladı.

1332 yılında Venedikli tüccarlara Kırım’da ticaret yapma hakkı tanıdı. 1333’da Kırım’daki sağ kol emirine verdiği emirle Podolya topraklarına akınlar düzenlense de bu birliklerLitvanya Büyük Dükalığı tarafından geri püskürtüldü. 1335 yılı Kasım'ında Ebu Said Bahadır’ın ölümünü fırsat bilerek önemli bir düşmanı olan İlhanlılar üzerinde Aralık 1335’de sefer düzenledi. Kış mevsimine rağmen Derbend’i geçerek Kür Irmağı boyuna ulaştı. Irmağın karşı kıyısında yeni İlhanlı hükümdarı Arpa Han kumandasında savaş için beklerken bazı kaynaklara göre Hârizm’de oturan sol kol emîri Kutluğ Timur’un ölüm haberinin gelmesi, bazı kaynaklarda da ordusundaki atların zehirli otları yiyerek ölmesi üzerine ordunun zayıf duruma düşmesiyle geri çekilmek zorunda kaldı.

1337’de önce büyük bir orduyla Trakya'yı yağmaladı. 1337’de Altın Orda ve Ruslar ortak bir hareketle Polonya Krallığı üzerine yürüyerek Lublin’e girdi. Smolensk halkının Litvanya Büyük Dükalığı’nın hakimiyetini kabul etmesi üzerine 1339 yılında vasalı Rus Knezleri liderliğinde düzenlettiği seferde başarı ede edemedi. 1340’da Galiçya Knezi Yuri’nin ölümüyle çıkan karışıklıkta Litvanya Büyük Dükü Gediminas’ın oğlu Liubartas’ın Volhinya Knezi olmasını onayladığı gibi ona Leh ve Macar saldırılarına karşı askeri destekte sağladı.

Altın Orda Devletini toparlayarak eski ihtişamlı günlerine kavuşmasını sağlayan Özbek Han, 1340 yılında Saray şehrinde hayatını kaybetti.

Şeybanî soyunun tebaası, her taraftan toplanan oymaklar ve oymak parçalarından mürekkepti. Daha sonra Özbek Han’a nispetle, bu Türk toplulukları “Özbek” adıyla anılacaklardır. İslâmiyet Özbek Han’ın zamanında Kıpçak ülkesinin batısında tam olarak yerleşmiştir.