Trabzon

Trabzon Türkiye'nin bir ili ve en kalabalık yirmi yedinci şehridir. İl nüfusu 2019 verilerine göre 808.974'tür.[1] Karadeniz Bölgesi'nin Doğu Karadeniz Bölümü'nde yer alan ilin Karadeniz'e kıyısı bulunur. Karadeniz sahili ile Doğu Karadeniz Dağları arasında yer almakta olup yüzölçümü açısından az bir alan kaplar. Batısında Giresun'a bağlı Eynesil ilçesi, güneyinde Gümüşhane'ye bağlı Torul ilçesi ve Bayburt, doğusunda da Rize'ye bağlı İkizdere ve Kalkandere ilçeleri bulunur.

Başlığın diğer anlamları için Trabzon (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Trabzon
—  İl & Büyükşehir  —
Yukarıdan aşağıya: Sümela Manastırı,
Ayasofya Müzesi, Uzungöl,
Trabzon Müzesi, Yeni Cuma Camii,
Boztepe'den Trabzon'un görünümü
Trabzon'un Türkiye'deki konumu
Trabzon'un Türkiye'deki konumu
Trabzon haritası
Trabzon haritası
Ülke Türkiye
Bölge Karadeniz Bölgesi
İdari birimler 18 ilçe
Yönetim
 - Belediye Başkanı Murat Zorluoğlu (AK Parti)
 - Vali İsmail Ustaoğlu
Yüzölçümü
 - Toplam 4.662 km2 (1.800 sq mi)
Nüfus (2018)
 - Toplam 807.903
 - Yoğunluk 163/km² (422,2/sq mi)
Zaman dilimi UDAZD (+03.00)
Posta kodu 61xxx
Alan kodu (+90) 462
Plaka kodu 61
İnternet sitesi: Trabzon Belediyesi
Trabzon Valiliği

7 Eylül 2010 tarih ve 27695 sayılı resmi gazetede yayımlanan karar ile birlikte 7 belde ve 29 köy tüzel kişilikleri kaldırılarak belediye sınırlarına dahil edilmiştir.[2] Bu son düzenleme ile birlikte belediye nüfusu 402.166'ya çıkmıştır.[3]

Trabzon, günümüzde Karadeniz Bölgesi'nin Samsun'dan sonra ikinci büyük kentidir. Trabzon, 12 Kasım 2012 tarihinde kabul edilen büyükşehir yasa tasarısı ile büyükşehir belediyesi olmuş ve merkez ilçe kaldırılarak Ortahisar ilçesi kurulmuştur. Trabzon iki il ile birlikte de "şehzadeler şehri" olarak anılır.

Evliya Çelebi Trabzon için şöyle demiş: - Bu şehre küçük İstanbul denilse yeridir. İrem bağları gibi süslü bir şehirdir burası.

Activison imzalı dünyaca ünlü savaş oyunu serisi Call of Duty'nin Soğuk Savaş dönemini anlatan Call of Duty: Black ops Cold War oyununun bazı sahneleri Trabzon'da geçmektedir.[4][5]

Etimoloji
  • Yunan mitolojisinde Lycaon'un oğlu Trapezeus'un Arkadya'daki adaşına ismini verdiği bilindiğinden, Karadenizdeki Trabzon'un da bu mitolojik kahramandan adını aldığı ve kent adının Yunan toponomi geleneğinden kaynaklandığı düşünülmektedir.[6].
  • Evliya Çelebi'nin, 2500 yıllık geçmişi olan bu ismi 17. yüzyılda Türkçe Halk etimolojisi kaynaklı ”Tuğra-bozan“ yakıştırması ile açıklamaya çalışmış olması da kimi çevrelerce ciddiye alınmıştır.[7]
  • Hamilton, şehrin güney doğusunda dik yamaçlarla yükselen, fakat üstü düz olan Boztepe'nin görünüşüne bağlamış, antik Trabzon sikkelerindeki "masa" çiziminden de aldığı destekle, kente görümünden dolayı Yunanca Trapezus "masa" adının verildiğini iddia etmiştir [8]
  • Özhan Öztürk, Lazların ataları olan Kolhis ve Kafkasya'dan getirilen kölelerin Yunanistan anakarasına taşındığı liman kenti olan Trabzon'un adının Trapezus'un eski Yunanca metinlerde geçen mecaz kullanımı "köle satılan düz platform” (Aristo. Fr. 874)ile ilişkili olabileceğini iddia ederken [9] kentin Bijışkyan tarafından anılan diğer adı Ozinis'in [10]. Lazca "Düzlük" anlamına geldiğini kaydetmiştir.[11]

Şehir tarih boyunca Osmanlıca: طرابزون , Antik Yunanca: Τραπεζοῦς , Latince: Trapezus, Ermenice: Տրապիզոնի , Cenevizce: Trabisonda , Pontus Rumcası: Τραπεζούντα Trapezunda ve Lazca: T'rapuzani ya da T'amtra[12][13] olarak adlandırılmıştır.

Tarihçe
1838'den kalma harita, Milat'tan hemen önceki dönemi gösterir. Haritada Trabzon'un doğusundan Abhazya'ya değin Proto-Laz oymakları: Kolhis ya da Lazika, Makron'lar, Sanni'ler ve Moshi'ler vardır.

Bölgede çeşitli dönemlerde yapılan arkeolojik kazı ve yüzey taramalarında Yontma Taş (Alt Paleolitik dönem) Çağı'na ait Acheulien ve Mousterien tipi (el baltaları, kazıyıcılar, yonga aletler), Orta Taş Çağı (Mezolitik)'e ait mağaralar Kalkolitik Çağ'a ait yerleşim izlerine rastlanmıştır. Bronz Çağı'nda Karadeniz kıyısında Kaşkalar adlı domuz besleyen ve kendir eken savaşçı bir halkın varlığı Hitit kaynaklarında bildirilmektedir.[14]

Antik Çağ

Eusebius'a göre şehrin kuruluş tarihini MÖ 756 olmakla birlikte bu iddia Trabzon'u İstanbul, Roma hatta, genel kanıya göre Trabzon ve diğer Doğu Karadeniz kolonizasyonunu gerçekleştiren Sinop'tan daha eski bir kent yapmaktadır. Bu durum gerçekse Sinoplular var olan bir kenti MÖ 630 tarihinden sonra yeniden kolonize etmiş olmalıdırlar.

Anabasis'te geçen "Pontos Euksenios kıyısındaki bu şehir Sinope'nin Lazların ataları olan Kolhis ülkesindeki kolonisidir" ifadesi daha sonra Arrian ve Peripleus tarafından da onaylanmıştır.[15]

Trabzon şehrinden ilk defa MÖ 400 yılında şehri gören Atinalı Xenophon tarafından bahsedilmiştir[16]. Merkezinde Yunanların çevre köylerinde bugünkü Lazların (Tzanlar) ataları olan Kolhislilerin ve yaşadığı Trabzon, Antik çağ ve sonrasında Zigana geçidi üzerinden Ermenistan ve Euphrates civarında üretilen ticari malların takas edildiği ticaret merkezi ve dış ülkelere satıldığı bir ihraç limanı özelliğindeydi. Pontus İmparatoru Mithridates'in Roma İmparatorluğu ile giriştiği bir dizi savaşı kaybetmesinin ardından Anadolu topraklarının yanı sıra Trabzon da Roma hakimiyetine girmiştir.

Trabzon İmparatorluğu, 1265. William R. Shepherd, Historical Atlas, 1911

Roma ve Bizans

Pompeius'a karşı mücadelesinde Mithridates'e destek vermeyen Trabzon, Roma döneminde ödüllendirilerek serbest şehir statüsü kazandırılmıştır.[17] Bizzat kente gelen Arrian, Trapezus'un Roma döneminde Güney Karadeniz'deki en önemli liman kenti olduğunu belirtmiştir. Roma İmparatoru Hadrianus döneminde restore edilen kent, Trajan döneminde Pontus Kapadokyası eyaletinin başkenti olmuş ve kente yeni bir liman inşa edilmiştir.[18] Gallienus döneminde bir Germen kabilesi olan Gotlar tarafından yağmalanmış [19], I. Justinianus döneminde tekrar onarılsa da şehir eski görkemli günlerine dönememiştir. Bizans' ın 6. yüzyılda Sasanilerle yapılan savaşlar, 7. yüzyılda da Arap akınları nedeniyle şehir yeniden önem kazandı. Daha sonra yeni kurulan Haldia bölgesinin ana kenti oldu.[16] İstanbul'un Latinler tarafından işgali sırasında Komninos Hanedanı tarafından 1204 yılında kurulan Trabzon İmparatorluğu'nun başkenti oldu[20].

Trabzon İmparatorluğu
Ana madde: Trabzon İmparatorluğu

Komninos Hanedanı'ndan Aleksios Latin işgali nedeniyle Trabzon'a gelerek teyzesi Gürcü Kraliçesi Tamar'nın da desteğiyle kendini Roma İmparatoru ilan etmişse de Batı özellikle Vatikan Trabzon İmparatorunu küçümseyerek "Laz hükümdarı" olarak tanımlamıştır [21]. Trabzon imparatorları başlangıçta diğer Bizans (Doğu Roma) imparatorları gibi çift başlı (aetos) figürünü sembol olarak kullanmışlarsa da Latin işgalinin sona ermesi ve Konstantinopolis'te yeniden yasal yönetimin iktidarı ele geçirmesiyle, bir çatışmaya sebebiyet vermemek için bugün Trabzon Ayasofya müzesinin giriş kapısının üzerinde rölyefi bulunan tek başlı kartal sembolü tercih etmişlerdir. Cenevizliler ile Venedikliler, Moğollar ile Osmanlılar hatta çeşitli Türkmen (Akkoyunlu kabile federasyonuna mensup) klanları ile denge politikası sürdürerek, varlığını sürdürebilen bu zengin liman kenti, İstanbul'un fethinden sekiz yıl sonra 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından Karadeniz'deki çeşitli beylikler, İtalyan kolonileri ve Kırım'la birlikte ele geçirilerek İpek yolunun stratejik anahtarının Osmanlı hakimiyetine girmesi sağlanmıştır.

1861 yılında Trabzon Vilayeti'nin sancakları: Trabzon, Lazistan, Canik, Gümüşhane
Trabzon Vilayeti'nde yaşayan Hristiyanların oranı, 1896

Osmanlı İmparatorluğu
Trabzon'un kuzeyi, Osman Nuri Eyüboğlu
Boztepe, Osman Nuri Eyüboğlu
Trabzonluların geleneksel kıyafetleri, Osman Nuri Eyüboğlu

I. Bayezid'in 1398'de Samsun yöresini almasından sonra Trabzon Krallığı, Osmanlı Devleti'ne yıllık vergi ödemek zorunda bırakılmıştır. David Komninos iktidarı döneminde (1458-1461) vergi ödemeyi durdurarak, önceden ödediklerini de Akkoyunlu Devleti Sultanı Uzun Hasan aracılığıyla geri istemiş, ayrıca Osmanlılara karşı Avrupa'daki büyük devletlere ittifak önerisinde bulunmuştur. Bunun üzerine Fatih Sultan Mehmet 23 Mart 1461'de Edirne'den sefere çıkmış ve bir süre denizden kuşatılan şehir, Trabzon kralı David Komninos'un Veli Mahmud Paşa'nın yakını olan başmabeyincisi Yorgi Amiruki'nin aracılığıyla direnmeden teslim olmuştur.

Osmanlı idaresine geçen Trabzon sancak haline getirilmiştir. Bir süre müstakil olarak idare edilen sancak daha sonra Rûm Eyaleti'ne bağlandı. Sancak merkezinin Trabzon olması nedeniyle sancakta şehrin adıyla anıldı. Osmanlı yönetimine geçmesiyle şehirde yaşayanların bir kısmı İstanbul, Edirne ve diğer şehirlere gönderilirken[22], Trabzon'a da Çepniler ve diğer Türkmen toplulukları yerleştirilmiştir[23].

1470 yılında sancak beyliği küçük yaşta Şehzade Abdullah'a verilmiş; Abdullah, annesi Şirin Hatunla birlikte 1479 yılına kadar Trabzon'da yaşamıştır. Yavuz Sultan Selim de şehzadeliği sırasında (1491-1512) Trabzon'da Sancak Beyi olarak bulunmuş, sonradan Kanuni unvanı alacak olan oğlu Sultan Süleyman burada doğmuştur.

Trabzon sancağı 1582 yılında merkezi Batum olan Lazistan Sancağı ile birleştirilerek eyalete dönüştürülmüş ve Trabzon bu yeni idari birimin merkezi olmuştur[24].
Trabzon, Osmanlı döneminde de gerek Doğu Anadolu ve İran'ın gerekse Baharat yolu'nun Batı'ya açıldığı liman kenti olarak stratejik önemini sürdürmüş dahası İran ve Kafkasya seferlerinde askeri üs noktası olarak kullanılmıştır. 1486 tahrir kayıtlarında şehirde yaşayan Müslüman halkın; çeşitli Anadolu şehrinden sürgün edilerek şehre yerleştirilen 201 hâne ile kendi istekleriyle şehre yerleşen elli altı hâneden oluştuğu belirtilmiştir. Aynı tahrir kayıtlarına göre şehirde yaşayan halkın; %65,16'sı Rumlar, %19,22'si Müslüman, %12,49'u Ermeniler, %3,13'ü ise Ceneviz ve Venedikliler'in oluşturduğu Latinler'den oluşmaktaydı. Bunun yanı sıra şehirde 400 yeniçeri, 203 kale muhafızı ile idareciler ve maiyetindeki insanlarda bulunmaktaydı.

1523 tahririnde şehirdeki Müslüman nüfusun azaldığı görülürken, tahminen 7000 kişinin yaşadığı şehrin yaklaşık %14,3'ü Müslümanlardan oluşmaktaydı. 1553 kayıtlarında şehrin nüfusu azalırken (6100), Müslüman nüfus sayısındaki yüksek artış sonucu nüfusun %47'sini Müslümanlar oluşturmaktaydı. 1583 tahririnde 10.500 kişinin yaşadığı tahmin edilen şehrin yaklaşık; %53,6'sı Müslüman, %32,5 Rum, %5,8 Ermeni ve geri kalanı da Katolik tebaadan oluşmaktaydı.

Celali ayaklanmaları, Kazancık cemaati gibi soyguncu aşiretler, yolsuzluk yapan sancak beyleri, bölgeyi arpalık olarak kullanan beylerbeyleri (Ahmet Paşa, 1603 gibi), 1624, 1625, 1631 yıllarındaki Kazak yağmaları ve 18. ve 19. yüzyılda Rizeli Tuzcuoğlu Memiş Ağa ve Sürmeneli Deli Ahmet Ağa gibi ayanlıktan gelme yerel derebeylerin ayaklanmaları bu dönemin önemli olaylarıdır. Diğer yerel ayanlarında desteğini alan Tuzcuoğulları 18 Ağustos 1816'da şehri ele geçirmiş, şehir yağmalamaya ve tahribata maruz kalmıştır.

1859-1864 yılları arasında Kuzey Kafkasya'da süregelen Kafkas-Rus savaşı, Çerkes ve Abhaza halklarının yenilgisi ile sonuçlanmış ve şehre çok sayıda göçmenin yığılmasına yol açmıştır. Dönemin raporlarına göre, sadece Kasım 1863-Temmuz 1864 arasında Trabzon limanına 180.000 göçmen gelmiştir[25]. Doğal olarak büyük bir afete dönüşen göç, salgın hastalıklar, açlık ve toplum içinde kaynaşmalara yol açmıştır. Çok kısa bir zaman içinde Trabzon ve Akçakale limanları ve çevresindeki yerleşim yerleri adeta rezervasyonlara dönüşmüştür. Bu dönem sırasında salgın hastalıklardan korkarak kaçan yerel halk yaylalara geçmiş ve şehirde yeni göçmenlerle, devlet görevlilerinden başka sadece kaçamayacak durumda olanlar kalmıştır.

1867 yılında Trabzon'da büyük bir yangın çıkmış, birçok kamu binası da bu sırada yanmış ve kent daha sonra yeniden düzenlenmiştir. 1868 yılında vilayet olmuş, merkez sancağı dışında Lazistan, Gümüşhane, Canik Sancakları da buraya bağlanmıştır. I. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar Trabzon'a saldırır (14 Nisan 1916). Türk nüfusun boşalttığı şehre 18 Nisan'da Rus ordusu girmiş ve Trabzon 24 Şubat 1918'e kadar Rus hakimiyetinde kalmıştır.

1917'de Rusya'da “Bolşevik Devrimi” sonrasında Çarlık yönetiminin yıkılmasını takip eden süreç sonrasında Rus ordusu Trabzon'dan çekilmiştir. Öte yandan, batıdan doğuya doğru kayan ve Karadağ'da toplanan Türk milis güçleri, Akçaabat'a inerek Yüzbaşı Kahraman Bey'in komutasında üç koldan Trabzon'a doğru yürürler ve 24 Şubat 1918 tarihinde Trabzon'a girer. Bu olayların yaşanmasından sonra Trabzon'da nüfusun az bir kısmını oluşturan Rum ve Ermeniler şehirden çıkarılmıştır.

Trabzon limanı 1920'li yıllar

I. Dünya Savaşı sırasında 17 gemilik Rus donanması tarafından topa tutulan, 1916-1918 yılları Rus işgaline uğrayan kentin Hristiyan Rum nüfusu, savaşın bitiminden sonra mübadele ile Yunanistan'a gönderilmiştir. Canlı bir ticaret kenti olan Trabzon'un köklü Rum ve Müslüman ailelerden oluşan eşrafı aktif olarak siyasetle uğraşmaktaydı. Barutçuzade Faik Ahmet Bey'in sahibi olduğu İstikbal gazetesi yerel sermaye ve aydınların düşüncelerini kamuoyuna duyurdukları en önemli haber kaynağıydı. Mondros Mütarekesi'nin ardından bölgede bir Pontus Devleti'nin kurulması hatta daha çok destek bulan bir proje olarak yeni kurulacak Ermenistan'a liman kenti olarak verilmesi gündeme geldiğinde Trabzonlular 12 Şubat 1919 tarihinde Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti'ni kurarak Osmanlı Devleti'ne bağlılığın korunması için mücadele etmeye karar vermişlerdi. Erzurum Kongresi'ne kalabalık bir heyetle katılan Trabzon heyeti ile kongreyi düzenleyenler arasında başkanlık seçimi ve kongrenin niteliği konusunda bazı pürüzler çıkmıştır. Görüş ayrılıkları derinleşince Heyet-i Temsiliye'nin Trabzonlu üyeleri Sivas Kongresi'ne katılmamışlardı. Saltanat yanlısı Trabzon valisi Galip Bey'in tutuklanması ve Türkiye Komünist Fırkası başkanı Mustafa Suphi ve 18 arkadaşının Trabzonlu kayıkçıların reisi Kahya Yahya tarafından 28-29 Ocak 1921 katli Cumhuriyet öncesi dönemin son olaylarındandır.

1831 Osmanlı nüfus sayımına göre Trabzon merkez kazada 6.300, Vakfıkebir 19.512, Polathane'de (Akçaabat) 8.432, Yümerek'te (Yomra) 6.775, Tonya'da 1.910, Sürmene'de 12.985, Of'ta 18.940 erkek yaşamakta olup buna Trabzon sancağındaki 11.473 reaya eklenince toplam 86.327 erkek yaşamaktaydı.[26] 1903 Trabzon Vilayet Salnamesi'ne göre Trabzon vilayetinde 972.981'i İslam, 185.784'ü Rum Ortodoks, 50.233'ü Ermeni Gregoryen, 1.506'sı Katolik, 1.140'ı Protestan olmak üzere 1.211.644 kişinin yaşadığı görülmektedir.[27]

Türkiye Cumhuriyeti
Atatürk Trabzon ziyaretinde (1924)

Türkiye Cumhuriyeti'nin 81 ilinden biri olan Trabzon, Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yer almakta ve 4.685 km2lik yüz ölçümüyle ülke topraklarının %0,6'sını oluşturmaktadır. İlin Cumhuriyet dönemindeki sınırları kültürel ve tarihsel bir düşünceyle değil tamamen idari yapı ve merkezlere uzaklıklar baz alınarak çizilmiştir.

Kent, 1923 yılında yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti devletinin 61. il merkezi olarak yerini almış, 1926 yılında ilk Halk Kütüphanesi ve Ziraat Bankası, 1929'da Visera Hidroelektirik santrali, 1938'de Trabzon içme suyu tesisleri, 1942'de Trabzon Lisesi, 1947'de Trabzon Numune Hastanesi, 1949'da Göğüs Hastalıkları Hastanesi, 1954'te Trabzon limanı, 1957'de Trabzon Havaalanı, 1958'de SSK Hastanesi, 1964'te Ayasofya müzesi, 1967'de çimento fabrikası açılmış, 1976 yılında Trabzonspor futbol takımı Türkiye 1. Ligi şampiyonluğunu kazanarak bu unvanı İstanbul'dan Anadolu'ya taşımayı başaran ilk futbol takımı olmuştur.

Atatürk, Cumhuriyet döneminde Trabzon'a üç kez gelir: 1924, 1930 ve 1937 yıllarında. İlk geldiği 15 Eylül 1924 günü, Trabzonlularca “Atatürk Günü” olarak kabul edilir ve bu kendisine bir telle bildirilir.

1949 yılında 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu uygulamasıyla Anadolu'da bulunan 78 bin civarındaki yerleşim adından 28 bin kadarının adı Türkçe olmadığı gerekçesiyle değiştirilmiş olup büyük bölümü Romeika olan Trabzon köy adları da değiştirilerek yerlerine Türkçe isimler konulmuştur.

2012 yılında çıkarılan 6360 sayılı kanun ile Trabzon'da sınırları il mülki sınırları olan büyükşehir belediyesi kuruldu ve 2014 Türkiye yerel seçimlerinin ardından büyükşehir belediyesi çalışmalarına başladı.[28]

Coğrafya

Dar bir sahil şeridinin ardında denize paralel uzanan dağlık bir araziye sahip olan ilin merkezi Boztepe (antik Minthrion tepesi) üzerine kurulmuştur. İl topraklarının % 22,4 yayla, % 77,6'sı ise tepelerden oluşmaktadır.

İldeki dereler; Ağasar Deresi, Çamlık Deresi, İskefiye Deresi, Değirmendere, Yanbolu Deresi, Fol Deresi, Karadere, Küçükdere, Manahos (Sürmene), Solaklı, Baltacı Deresi, Kalapotama Deresi, Maçka Deresi ve Galyan Deresi'dir. İldeki göller ise Çakırgöl, Uzungöl, Sera Gölü ve Haldizen Gölü'dür.

İklim

Karadeniz'e özgü ılıman iklime sahip kentte hava sıcaklığı yıl boyunca 7,4-23,5 °C arasında değişirken yaz ortalaması 22,3 °C, kışın ortalama en düşük sıcaklık ise 4,4 °C civarındadır. Trabzon'da yerel il meteoroloji istasyonlarınca bugüne kadar ölçülen en düşük sıcaklık −7 °C (15 Ocak 1950), en yüksek sıcaklık ise 37,8 °C (17 Mayıs 1988) olmuştur.[29] Denizden güneye doğru gidildikçe sıcaklık azalmaktadır. Yaylalar ve köylerde kış aylarında hava -30 derecenin altına düşebilir.

 Trabzon iklimi 
Aylar Oca Şub Mar Nis May Haz Tem Ağu Eyl Eki Kas Ara Yıl
En yüksek sıcaklık (°C) 25,9 28,2 35,2 37,6 37,8 35,9 37,0 34,8 33,2 33,8 30,3 26,4 37,8
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C) 10,9 11,0 12,2 15,6 19,2 23,5 26,2 26,8 24,0 20,1 16,5 13,1 18,2
Ortalama sıcaklık (°C) 7,5 7,4 8,5 11,9 16,0 20,4 23,2 23,5 20,4 16,5 12,7 9,6 14,8
Ortalama en düşük sıcaklık (°C) 4,7 4,4 5,6 8,8 13,0 17,2 20,1 20,6 17,5 13,6 9,8 6,7 11,8
En düşük sıcaklık (°C) −7 −6,1 −5 −2 5,2 9,2 13,5 13,8 8,5 3,4 −1,6 −3,1 −7
Ortalama yağış (mm) 79,0 61,0 58,5 57,2 52,7 50,7 34,4 45,5 78,1 116,4 96,1 80,6 810,2
Kaynak: Meteoroloji Genel Müdürlüğü[29]

Nüfus
Yıllara göre nüfus verileri
1960 532.999
1955 462.249
1950 420.279
1945 395.384
1940 390.733
1935 360.679
1927 290.000
Trabzon il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1965[30]595.78214
  %18     108.492
487.290     %82  
1970[31]659.12014%11
  %21     138.435
520.685     %79  
1975[32]719.00814%9
  %24     171.570
547.438     %76  
1980[33]731.04520%2
  %26     186.580
544.465     %74  
1985[34]786.19420%8
  %30     239.553
546.641     %70  
1990[35]795.84923%1
  %38     303.612
492.237     %62  
2000[36]975.13719%23
  %49     478.954
496.183     %51  
2007[37]740.56926-%24
  %54     396.646
343.923     %46  
2008[38]748.98227%1
  %52     390.797
358.185     %48  
2009[39]765.12726%2
  %53     408.103
357.024     %47  
2010[40]763.71427-%0
  %54     415.652
348.062     %46  
2011[41]757.35329-%1
  %56     421.504
335.849     %44  
2012[42]757.89829%0
  %56     426.882
331.016     %44  
2013[43]758.23729%0
  %100     
     %0  
2014[44]766.78228%1
  %100     
     %0  
2015[45]768.41728%0
  %100     
     %0  

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 4 Şubat 2020 verileri[46])

Trabzon il nüfusu 2019 verilerine göre 808.974'tür. İlin yüzölçümü 4.628 km2'dir. İlde  km2'ye 175 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 1.398 kişi ile Ortahisar)

İlde yıllık nüfus artış oranı % 0,13 olmuştur. Nüfusu en çok artan ilçe Yomra (%4,77) Nüfusu en çok azalan ilçe: Köprübaşı (-% 24,21)

4 Şubat 2020 TÜİK verilerine göre 18 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 704 mahalle bulunmaktadır.

2019 yılı sonunda Trabzon ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri [47]
İlçe Nüfus 2018 Nüfus 2019 Fark Nüfus Artışı % Mah.Say. Alanı  km2[48] Yoğunluk
Akçaabat 123.552 125.848 2.296 1,86 73 375 336
Araklı 49.496 48.660 -836 -1,69 50 464 105
Arsin 34.831 32.063 -2.768 -7,95 36 157 204
Beşikdüzü 22.630 23.328 698 3,08 34 84 278
Çarşıbaşı 16.335 15.562 -773 -4,73 23 66 236
Çaykara 16.213 14.379 -1.834 -11,31 32 574 25
Dernekpazarı 4.204 3.986 -218 -5,19 14 89 45
Düzköy 14.511 13.909 -602 -4,15 22 125 111
Hayrat 10.298 8.490 -1.808 -17,56 34 244 35
Köprübaşı 6.401 4.851 -1.550 -24,21 9 189 26
Maçka 26.626 25.363 -1.263 -4,74 66 925 27
Of 43.499 43.082 -417 -0,96 68 258 167
Ortahisar 317.520 328.457 10.937 3,44 85 235 1.398
Sürmene 27.428 26.824 -604 -2,20 37 166 162
Şalpazarı 11.934 11.015 -919 -7,70 30 161 68
Tonya 14.592 14.116 -476 -3,26 22 176 80
Vakfıkebir 28.209 27.525 -684 -2,42 44 141 195
Yomra 39.624 41.516 1.892 4,77 25 200 208
TRABZON 807.903 808.974 1.071 0,13 704 4.628 175
Ayrıca bakınız: Trabzon'un ilçeleri

Yönetim
Belediye logosu
Ana madde: Trabzon'un ilçeleri

Merkezi yönetim

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Trabzon, bir ‘büyükşehir’dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Trabzon Valisi, 1968-Düzce doğumlu İsmail Ustaoğlu 6 Kasım 2018 tarihinde Bitlis Valisi iken atanmıştır.[49]

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Trabzon'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Yerel yönetim

Büyükşehir Belediyelerinde Yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır.[50][51] Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. (5216 sayılı kanunun 16. maddesi.)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Trabzon Büyükşehir Belediye Başkanı, 1971-Haymana doğumlu Murat Zorluoğlu (AK Parti), 31 Mart 2019 seçimlerinde %64,61 oy oranıyla seçilmiştir.[52]

İlçe belediyeleri, 2019 Türkiye yerel seçimleri'ne göre, dört değişik parti ve 1 bağımsız tarafından yönetilmektedir. Bu ilçelerden 14'ü AK Partili, 2'si MHP'li, birer tanesi de CHP'li ve İYİ Partili belediye başkanıdır.[53]

Trabzon Büyükşehir Belediye Meclisi üye sayısı 70'tir. (Büyükşehir Belediye Başkanı, 18 ilçe belediye başkanı ve 51 üye.) Bunların 55'i AK Partili, 4'ü CHP'li, 5'i MHP'li, 5'i İYİ Partili ve 1'i bağımsızdır.[54]

Belediye başkanları ve meclislere ait bilgiler Trabzon'un ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Ekonomi
Fransız ressam Fabius Brest'in Trabzon'da bir kervansaray adlı tablosu

Konum

Konum Bilgileri Tablosu
Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[55] Alanı km2[56] Rakım mt. Merkeze km[57] Ulaşan Yollar[57]
Akçaabat Cumh.önce 375 16 17 / -21, 61-76
Araklı 1953 464 6 29 / -22, 61-26
Arsin 1959 157 24 17 / -22, 61-03
Beşikdüzü 1987 84 8 52 / -21, 61-79, 61-85
Çarşıbaşı 1990 66 17 39 / -21, 61-86
Çaykara 1948 574 317 75 -01
Dernekpazarı 1990 89 199 68 -01
Düzköy 1990 125 780 41 / -21, 61-76
Hayrat 1990 244 202 64 -22=>61-29
Köprübaşı 1990 189 307 49 -22=>61-28
Maçka Cumh.önce 925 364 26 / -01, 61-53, 61-55
Of Cumh.önce 258 11 50 / -22, -01,61-29, 61-06
Ortahisar 2012 235 37 2 / -21, / -01, 61-54
Sürmene Cumh.önce 166 11 36 / -22
Şalpazarı 1987 161 325 69 -21=>61-78, 61-65
Tonya 1954 176 742 68 / -21=>61-77, 61-73, 61-79
Vakfıkebir Cumh.önce 141 13 48 / -21, 61-77, 61-85
Yomra 1959 200 10 11 / -22, 61-02, 61-25
Trabzon Cumh.önce 4.628 36    
*Metropol İlçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Kültür
Yayla Evleri

Halk

Trabzon halkı, adet, yaşam tarzı, gelenek ve görenek bakımından kendine ve yöreye özgü özellikler taşımaktadır. Trabzon'da çeşitli Türk boyları yaşamaktadır. Çepniler Şalpazarı, Beşikdüzü, Düzköy, Vakfıkebir, Akçaabat, Çarşıbaşı, Of ve Sürmene ile Araklı ilçelerinde yaşamakta olup bazı yöreler en eski Türkmen geleneklerini hala sürdürmektedirler. Trabzon genelinde Çepni, Çebi, Hamzaçebi, Akifçebi, Çep, Çapoğlu, Çebili, Çepnioğlu, Çetmi gibi soyadları oldukça yaygındır. Bu da bölgedeki Çepni Türklerinin varlığını göstermektedir. Osmanlı döneminde Trabzon'un da içinde bulunduğu Ordu-Giresun-Trabzon-Gümüşhane bölgesine "Vilayet-i Çepni" de denmekteydi. Ayrıca Evliya Çelebi, eserinde Trabzon bölgesi için "20.000 Çepni Türkmen çadırının bulunduğu yer." olarak bahsetmektedir. Fatih zamanında Oğuzlar'ın Avşar boyundan olan Karamanoğullarından gelen Türkmenler ile Halep-Irak bölgesinden gelen Türkmenler de Trabzon'a yerleştirilmişlerdir. Ayrıca bölgeye(Özellikle Trabzon,Rize ve Artvin) çok sayıda sarışın-kumral renkli gözlü bir yapıya sahip olan 100.000'den fazla Kuman-Kıpçak Türkleri de yerleşmiştir. Hristiyan olan bu Türkler; bölgeye Osmanlı İmparatorluğu'nun hakim olmasıyla Müslümanlığa geçtiler. Trabzon, Osmanlı'nın dağılmasından sonra Kırım Türkleri tarafından da yerleşim yeri olarak seçilmiştir. Bölgedeki Rum nüfus 1923 yılında Yunanistan ve Türkiye arasında yapılan "Nüfus Mübadelesi" ile gönderilmiştir. Ancak bir kısmı Müslüman olmuş fakat zaman içerisinde Türkleşmiştir. Ufak bir kısmı ise Pontus Rumcası konuşmaktadır.

Şalpazarı, Ağasar vadisindeki Çepniler yöreye 13.-14. yüzyıllar arasında yerleştiler. Dede Korkut masallarında bahsi geçen folklorik birikime ve Trabzon'un diğer yörelerinden kolayca ayrılabilen Türkmen diyalektine rastlanır.

Dil

Trabzon halkı, bugün Azerbaycan'ın Şeki bölgesiyle büyük benzerlikler gösteren bir Türkçe kullanmaktadır. Trabzon'un batısındaki konuşmalarda genellikle Çepni ağzı yaygınken doğuya doğru gidildikçe konuşulan Türkçenin daha sert bir hal aldığını ve Kıpçak-Kuman ağzına döndüğünü görürüz. Örnek vermek gerekirse Trabzon'da sıkça kullanılan "haçan (ne zaman, mademki), uşak (çocuk, evlat), afkurmak (boş konuşmak, çemkirmek), ula (oğlan/ulan), gız (kız), kitmek (gitmek) gibi sözcüklerin öz Türkçeden gelen sözcükler olduğu ve diğer Türk devletlerindeki Kıpçak Türkçesiyle eşleştiği görülmektedir. Trabzon'da ayrıca sayısı tam bilinmemekle beraber 5.000 civarında olduğu tahmin edilen konuşucu tarafından da Romeika (Antik Roma Dili/Rumca) konuşulmaktadır.

Giyim

Trabzon bölgesinde giyim, batı ve doğu bölgesi olarak ikiye ayrılabilir. Batı bölgesi genelde daha çok Türkmen özelliği gösterirken doğu bölgesi daha çok Kuman-Kıpçak ve Transkafkas giyim özelliği gösterir. Kadınlarda fistanlar daha çok büyük çiçeklerle süslü, renkli ve bolca işlemelidir. Erkekler ise bölgenin yerel giysisi olan zıpka, kukula, körüklü üçlüsünü kullanmaktadır.

Erkek

Başta iki ucu üzerinden sarık gibi dolanarak uzun kulaklı bir düğümle bağlanan ve kukula adı verilen siyah başlık vardır. Üstte beyaz mintan ve üzerine siyah aba yelek vardır. Altta bacak arası körüklü bacak kısmı dar zipka adı verilen siyah şalvar vardır.

Kadın (köylü)

İçte kamis adı verilen yakasız Trabzon bezinden gömlek, başta keşan peştamal, alltta etek veya üçetek elbise (zibun) ve rengi yöreden yöreye değişen peştamal vardır.Üstte fermene veya kadife adı verilen yelek vardır.

Kadın (şehirli, kasabalı)

Başta tepelik, Tapla, Koursi, hotoz adı verilen gümüş ya da altın sırmalı yuvarlak tepelik. İçte kamis, üzerine zibun (üçetek) belde peştamal, lahor veya trablus.

Köylü ya da şehirli olsun Trabzon kadını (Rize ve Artvin sahilinde yaşayan Lazlar gibi) kesinlikle şalvar giymemektedir. Tek istisna Şalpazarı bölgesinde olup Çepni kadınları şalvar giymekte ve ucu püsküllü kırmızı ya da pembe belbağı takmaktadır.

Müzik ve halk oyunları

Trabzon bölgesinin geleneksel çalgıları şimşir kaval, kemençe, davul-zurna ve yörede zimpona, dankiyo adlarıyla da bilinen tulumdur. Sayısız çeşidi olup kadın ve erkekler tarafından toplu oynanılan geleneksel dansların adı ise horondur. Kolbastı oyunu 1930 yılında Trabzon'un Faroz mahallesinde başlamıştır. Farozlu balıkçıların kendi aralarında oynadığı bir oyundur.

Kültürel yaşam
Ana madde: Trabzon'daki kütüphaneler

Trabzon ilinde tiyatro etkinlikleri Trabzon Belediye Tiyatrosu ve Trabzon Devlet Tiyatrosu tarafından yürütülmektedir.Halk eğitim merkezlerinde amatörce tiyatro, müzik ve halk oyunları çalışmaları yapılmaktadır. Müzik alanında çalışmalar yapan Devlet Klasik Türk müziği Topluluğu'nun yanı sıra karikatür ve resim çalışmaları Belediye Sergi Salonu'nda sergilenmektedir. Şehirde Royal, Lara, Avşar ve Cinemaximum sinemaları bulunmaktadır.

Mutfak
Trabzon Hurması

Samsun Batum arasında yer alan bölge mutfağının ayırıcı temel besinleri karalahana, mısır ve hamsi ve çay olup bu üçlünün çorbasından ekmeğine dek sayısız kombinasyonu bulunmaktadır. Bölgeye özgü yemeklerden en karakteristik olanları şunlardır:

  • Mısır unundan: Kuymak (Rize'de muhlama,Vakfıkebir,Beşikdüzü ve Şalpazarında yağlaş), haçapur, hamsili ekmek, lamesli ekmek
  • Karalahanadan: Çorba, sarma
  • Tatlı olarak: Kabak tatlısı, kabak pilavı (bölgede pilav ve makarna şekerli olarak tüketilir- tatlıların yanında içecek olarak ayran içilir.)
  • Hamsiden: Buğulama, hoholli hamsi, hamsili ekmek, kaygana
  • Fasulyeden (lobya): Turşu kavurma
  • Mısırdan: Korkot (mısır çorbası)

Tarihî-turistik yerler
Ayasofya Müzesi
Sümela Manastırı
Trabzon'a Boztepe'den Bakış

Roma İmparatorluğu ve Osmanlı döneminde eyalet merkezi olmuş, Ortaçağ'da bir Rum imparatorluğuna başkentlik yapmış kent doğal güzelliklerinin yanı sıra pek çok tarihi yapıyı barındırmaktadır. Bunların en önemlileri:

  • Manastırlar: Sümela Manastırı, Ayasofya müzesi, Kaymaklı Manastırı (Amenapırgiç Ermeni Kilisesi), Kızlar (Panagia Theoskepastos) Manastırı, Gregorios Peristera (Hızır İlyas)Manastırı, Kızlar (Panagia Kerameste) Manastırı, Vazelon Manastırı,
  • Hagaios Savas (Maşatlık) Kaya Kiliseleri,
  • Kiliseler ve Camiler: Hagia Anna (Küçük Ayvasil), Sotha (St. John)K, Hagios Theodoros, Hagios Konstantinos, Hagios Khristophoras, Hagios Kiryaki, Santa Maria, Hagios Mikhail, Panagia Tzita, Fatih (Panagia Khrysokephalos), Yeni Cuma (Hagios Eugenios), Nakip (Hagios Andreas Kilisesi), Hüsnü Köktuğ (Hagios Eleutherios), İskender Paşa Camii, Semerciler, Çarşı Camii, Gülbahar Hatun Camii, Trabzon valiliği ve Valievi.
Ortahisar
  • Konaklar: Atatürk Köşkü, Memiş Ağa Konağı (Sürmene), Çakıroğlu İsmail Ağa Konağı (Of), Çakıroğlu Hasan Ağa Konağı, Karamollaoğlu Topal Mustafa Evi (Araklı)
  • Araklı ilçesine bağlı Konakönü mahallesinde de birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bu yapılar Rus işgaline tanıklık etmekle birlikte çok eski zamanlarında izlerini taşımaktadır.
  • Hamamlar: Sekiz Direkli Hamam, Fatih Hamamı, İskender Paşa Hamamı, Çifte Hamam, Hacı Arif Hamamı, Alaca Hamam, Tophane Hamamı[58]
  • Osmanlı dönemine ait diğer eserler: Soğuk Çeşme, Bedesten, Sufi Ali Bey kitabesi, Sur Kitabesi, Kabak Meydan Şadırvanı, Ortahisar Muvakkithanesi, Çarşı Camii Muvakkithanesi, Askeri Hastahane, Seyyidi Hacı Mehmed Çeşmesi, İskender Paşa Çeşmesi, Kethüdazade Hacı Emin Ağa Çeşmesi, Manastır Çeşmesi, Abdullah Paşa Çeşmesi, Hafız Muhammed Çeşmesi, Abdulhamid liman Çeşmesi[58]
  • Diğer: Uzun Sokak

Tiyatrolar

Şehirde 2000 yılında başlayan Uluslararası Karadeniz Tiyatro Festivali düzenlenmektedir.[59]

  • Trabzon Devlet Tiyatrosu
  • Trabzon Belediye Tiyatrosu
  • Trabzon Sanat Tiyatrosu
  • Akçaabat Belediye Tiyatrosu
  • Kültür merkezleri
  • Hamamizade İhsan Bey Kültür Merkezi
  • Hüseyin Kazaz Kültür Merkezi
  • Atatürk Kültür Merkezi
  • Vakfıkebir Sabri Bahadır Kültür Merkezi
  • Akçaabat Erol Günaydın Kültür Merkezi
  • Sürmene Kuluçzade Ahmet Kültür Merkez
  • Beşikdüzü Ali Şükrü Bey Kültür Merkezi

Müzeler

Alışveriş merkezleri
  • Forum Trabzon
  • Varlıbaş Alışveriş Merkezi
  • Trabzon Cevahir Alışveriş Merkezi

Spor
Ana madde: Trabzon'da spor

1967'de kurulan Trabzonspor, profesyonel futbol ligleri tarihinde şampiyon olan 6 kulüpten biri ve şampiyon olmayı başaran ilk Anadolu kulübüdür.

2018-2019 Sezonu sonunda, Futbol takımı, Trabzonspor süper ligde 4.olmuştur. Trabzon'un 3. Lig takımlarından Hekimoğlu Trabzon 2. Lige çıkarken, 1461 Trabzon küme düşmüştür. Ofspor ve Yomraspor ligde kalmıştır. 3 takımı BAL'da yer almıştır. Kadın Futbol 1. Ligdeki takımı Trabzon İdmanocağı 2. Lige düşmüştür. Trabzon'un voleybol ve hentbol lilerinde 3 takımı liglere katılmıştır.

Ziraat Türkiye Kupası'nda Ofspor ve Hekimoğlu Trabzon katıldıkları 2.turda elenmişlerdir. Yomraspor 4.turda Antalyaspor 'a, 1461 Trabzon 5.turda Ümraniyespor'a elenmiştir. Trabzonspor da çeyrek finalde ayni takıma elenmiştir.

2018-19 Basketbol Erkekler Süper Ligi'nde yer alan Trabzonspor, lig başlamadan çekilmiştir.[60]

Önemli spor tesisleri: Medical Park Stadyumu (41.460), Hayri Gür Spor Salonu (7.500), M.Akif Ersoy Olimpik Yüzme Havuzu (1.400). EYOF 2011 Avrupa Gençlik Olimpik Oyunları öncesinde yeni spor tesisleri de yapılmıştır: Beşirli Tenis yerleşkesi (4.500), Yomra Jimnastik Salonu (2.500), Söğütlü Atletizm Sahası (7.200).

Eğitim

Osmanlı İmparatorluğu'nun son döneminde Trabzon'da eğitim kuruluşu olarak sekiz medrese, eğitim süresi dört yıl olan beş adet ilkokul, bir adet sanat yurdu, bir adet askeri rüştiye, bir adet idadi ve bir adet Darülmuallimin bulunmaktaydı. Günümüzde Trabzon ilinde; 815 ilköğretim okulu, 86 lise ve dengi okul ile 2 Aralık 1963 tarihinde öğretime açılan Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2011 yılında öğretime açılan Özel Avrasya Üniversitesi ve 18.05.2018 tarihli ve 30425 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan 7141 sayılı kanun ile Trabzon Akçaabat'ta kurulan Trabzon Üniversitesi bulunmaktadır. Bu yapısıyla Karadeniz Bölgesinde üç üniversiteye sahip ilk kent olma niteliğini kazanmıştır.

Medya

Altyapı

Ulaşım

Trabzon'da şehir içi ulaşım modern otobüslerle ve minibüslerle sağlanmaktadır. Ulaşımda nakit para ve "Trabzon Kart" isimli akıllı kartla ödeme sistemi kullanılmaktadır. Antik Çağdan itibaren Trabzon kenti, özellikle Roma İmparatoru Hadrianus'un yaptırdığı limandan sonra denizcilik açısından önemli bir merkez olmuş, cumhuriyet döneminde de yakın zamana dek denizyolları ulaşım ve ticarette önemini korumuştur. Karadeniz Sahil Yolu ve yapımı tamamlanmak üzere olan otoban yolunun hizmete açılması ile Samsun ile Sarp sınır kapısı arasında yolculuğun kalitesi artarak ağırlık karayollarına geçmiştir. Trabzon il merkezinden başlayarak, Zigana geçidi üzerinden Gümüşhane'ye oradan Kop geçidini aşarak Erzurum'a bağlanan yol ise eski önemini kaybetmiştir.

Kardeş kentler

Galeri

Kaynakça
  2. 27695 sayılı Resmi Gazete 21 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Resmi Gazete
  3. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) Sonuçları 16 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkiye İstatistik Kurumu
  4. "Call of Duty®: Black Ops - Cold War | Home". www.callofduty.com (İngilizce). 27 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020.
  5. HABER 61, Trabzon Haber-. "Dünyaca ünlü oyun Call Of Duty'de Trabzon bölümü". https://www.haber61.net/. 11 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. |çalışma= dış bağlantı (yardım)
  6. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi 15 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.548
  7. Şakir Şevket. Trabzon tarihi, 2001. s.47-49
  8. Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. İstanbul, 2005. s. 1117
  9. Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005. s. 1117
  10. Bışıkyan. Pontus Traihi, Çivi Yayınları. 1998. s. 90
  11. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi 15 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.549
  12. Марр Н. Я. Из поездки в Турецкий Лазистан (Впечатления и наблюдения) p. 611
  13. İrfan ALEKSİVA & İsmail Avcı BUCAKLİŞİ, SVACOXO - Laz Yer Adları Sözlüğü, Kolkhis Laz Kültür Derneği Yayınları, 2009 İstanbul, S.315
  14. "Trabzon kronolojik tarih". 2 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
  15. Xenoph. Anab. IV. 8. 22; Arrian, Peripl. P. E. ss. 1, 3, 6; Scylax, s. 33; Öztürk, 2005. s. 1117
  16. Fallmerayer, Jakop Philipp (2011). Trabzon İmparatorluğunun Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 978-975-16-2472-7 s.11,13,15.
  17. Plinius. vi. 4; Öztürk. 2005. s. 1117
  18. Arrian, Peripl. P. E. s. 17; comp. Tac. Ann. xiii. 39, Hist. iii. 47; Pomp. Mela, i. 19; Öztürk. 2005. Karadeniz Ansiklopedisi Roma dönemi 17 Kasım 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. s. 1117
  19. Zosimus i. 33
  20. Chalcond. ix. s. 263
  21. Nikiforos Grigoras, i, 149; Öztürk, 2005. Karadeniz Ansiklopedisi s. 1111
  22. İnan, K., Trabzon'un Osmanlılar Tarafından Fethi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Sayfa: 71-83, Erzurum 2003/1. URL:http://sbedergi.erciyes.edu.tr/sayi_14/09_inan.pdf 24 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2016-10-02
  23. İnbaşı, M., Trabzon/Batum Eyaleti Valileri (1755–1795). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 31, Sayfa:161-189, Erzurum 2006. URL:http://www.turkiyatjournal.com/Makaleler/81158156_9.%20TRABZON%20-%20BATUM%20EY%C3%82LET%C4%B0%20VAL%C4%B0LER%C4%B0%20(1755%E2%80%931795).pdf 11 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2016-10-02
  24. Öztürk, 2005. s. 1103
  25. Yılmaz, Ö., 1864 Kafkas Göçü Hakkında Bir Rapor ("L'Émigration Circassienne en Turquie, Imprimerie de Levant Herald, Constantinople 1864" yayından çeviri). Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mavi Atlas Dergisi, Yıl:3/2014. URL:http://www.gumushane.edu.tr/media/uploads/maviatlas/articles/11.2014(3)-OY.pdf 3 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2016-10-02
  26. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Genesis Yayınları. Ankara, 2011. s. 705-706. 3 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-605-5410-17-9
  27. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Genesis Yayınları. Ankara, 2011. s. 708. 3 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-605-5410-17-9
  28. "Kanun No. 6360". 18 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2014.
  29. "Resmî İstatistikler - Trabzon". Meteoroloji Genel Müdürlüğü. 18 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016.
  30. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  31. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  32. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  33. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  34. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  35. "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  36. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  37. "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  38. "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  39. "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  40. "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  41. "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  42. "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
  43. "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
  44. "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  45. "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
  46. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr 25 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TUİK 4 Şubat 2020 verileri
  47. "Arşivlenmiş kopya". 25 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020.
  48. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020.
  49. "Arşivlenmiş kopya". 9 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  50. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 29 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  51. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  52. "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  53. "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  54. "Arşivlenmiş kopya". 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  55.  İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  57. Karayolları Genel Müdürlüğü
  58. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2011.
  59. "Trabzon Uluslararası Karadeniz Tiyatro Festivali". Tiyatronline.com. 3 Mayıs 2018. 26 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2018.
  60. "Arşivlenmiş kopya". 3 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2018.
  61. "Kardeş Şehirler". Trabzon Büyükşehir Belediyesi. 23 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2020.

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.