Panaskert

Bugün Yukarıkaracasu ve Aşağıkaracasu olarak bilinen köylerin en eski adı Panaskert’tir. Osmanlıların 16. yüzyılda Tao bölgesini Gürcülerden ele geçirmesinden sonra, Gürcüce Panaskerti (ფანასკერტი) olan köy 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Panaskerd (پنسكرد) olarak kaydedilmiştir.[1] Bu yer adı Ermenice Panaskerd olarak yazılır. Bununla birlikte Panaskerti’nin kökeni ve anlamı hakkında eski yazılı kaynaklarda bilgi mevcut değildir.

Panaskerti, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde Panaskerd-i Rabat (پنسكرد رباط) ve Panaskerd-i Ulya (پنسكرد علیا) adlarıyla iki ayrı yer olarak kaydedilmiştir. Daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterinde de köyün adı Panaskerd olarak geçer.[2] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Tao bölgesini ele geçiren Ruslar köyün adını Panaskert (Панаскерт) biçiminde yazmışlardır.[3]

Panaskerti adı Türkçede değişikliğe uğrayarak Penesgirt ya da Peneskirt’e dönüşmüştür. Nitekim köyün adı 1933 tarihli Köylerimiz adlı yayında Penesgirt, 1968 tarihli Köylerimiz adı yayında da Peneskirt olarak yazılmıştır.[4][5]

Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin önemli yerleşim yerlerinden biri olan Panaskerti’nin kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte burada inşa edilmiş kiliseler ve kaleler köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bir zamanlar siyasi ve idari açıdan çok önemli bir merkez olan Panaskerti’nin yerinde günümüzde iki köy yer almaktadır.[6] Panaskerti erken ortaçağda Gürcü Krallığı'nın sınırları içinde yer alıyordu. Birleşik Gürcü krallığının kurucusu olan III. Bagrat, merkezi otoriteyi sağlamak Klarceti ve Şavşeti yöneticilerini Panaskerti Kalesi'ne davet etti ve burada ortadan kaldırdı. Kendisi de 1014 yılında burada ölmüştür.

Gürcü kralı II. Giorgi’nin 1080’de yenilmesinden sonra Panaskerti’nin de içinde yer aldığı Tao-Klarceti bölgesi Büyük Selçukluların egemenliğine girdi. Kraliçe Tamar döneminde Tao, Klarceti ve Şavşeti bölgelerin yönetimi Guzani adında bir feodal beye verildi. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölgeye Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago (1268-1625) hakim oldu ve Panasketi uzun süre bu devletin sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar Samtshe-Saatabago topraklarını yavaş yavaş ele geçirip bu prensliğin egemenliğine son verdiler. Panaskerti Osmanlıların kurduğu Çıldır Eyaleti içinde yer aldı ve bu eyalete bağlı Panaki (Penek) livasının idari merkezi oldu.

1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Panaskerd olarak kaydedilmiş olan köy, Panaskerd-i Rabat ve Panaskerd-i Ulya’dan oluşuyordu. Her iki köy de Panaki (Penek) livasına bağlı Panaskerti nahiyesinde yer alıyordu. Bu tarihte Panaskerd-i Rabat (Aşağı Panaskerti) 40 haneden oluşuyordu ve devlete yılda 16.000 akçe ödemekle yükümlüydü. Panaskerd-i Ulya (Yukarı Panaskerti) ise 36 hanelik bir nüfusa sahipti ve yıllık vergi miktarı 15.000 akçeydi. Vergi yükümlüsü olarak kaydedilmiş erkek adları arasından Mikirtiç, Simon, Hazar, Gedeon, Zakar, Basil, Sargis, Bero, Murad, İlarion gibi adlar vardı.[7] Daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterine göre Panaskerti Çıldır Eyaleti içinde aynı idari konuma sahipti.[2]

Uzun süre Osmanlı idaresi altında kalan Panasketi’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde köy Kars oblastında Oltu sancağına (okrug) bağlı Tausker kazasında (uçastok) yer alıyordu. Rus nüfus sayımlarına göre Yukarı Panaskerti’de (Верхний Панаскерт) 1886’da 307, 1896’da 527, 1906’da 494 kişi; Aşağı Panaskerti’de (Нижний Панаскерт) 18862da 597, 1896’da 728, 1906’da 673 kişi yaşıyordu. İki köyün nüfusunun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.[3][8]

1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre Oltu sancağının nüfusunun büyük kısmı Müslüman Gürcülerden oluşuyordu. Ayrıca burada Kürtler, Rumlar ve Ermeniler yaşıyordu. Ermenilerin çoğu son zamanda II. Abdülhamid’in baskısından kaçıp buraya sığınmışlardı. Oltu sancağının beyleri ünlü Gürcü Himşiaşvili ailesinin üyeleriydi. Panaskerti’nin muhtarı da bu aileden biriydi. Panasketi’de bulunan kilise ve kaleler bu tarihte büyük ölçüde yıkılmıştı. Kale ve kiliselere ait taşlar cami ile evlerin inşasında kullanılmıştı. Panaskertsu ile Kapsu arasında yer alan Panaskerti o tarihte büyük bir köydü.[9]

Panaskerti, I. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından hukuken, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921'de, Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasından Ankara Hükümeti tarafından Panaskert'in de içinde yer aldığı bölge önce fiilen, ardından 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzalanan Moskova Antlaşması'yla Türkiye'ye katıldı.[10]

Panaskerti Tao bölgesinin önemli tarihsel yapılarına sahip yerlerden biridir. 1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili burada dört kilisenin varlığından söz etmiştir. Öte yandan kilise ve kalelerin yıkılıp taşlarının cami ve evlerin inşasında kullanıldığını belirtmiştir.

Bugün burada varlığı bilinen beş kilisenin dördü Aşağıkaracasu köyünde bulunuyordu. Bu kiliselerden birinin inşa edildiği yer bugün bir evin bahçesidir. Bu kiliseden geriye bir şey kalmamıştır. Köyün güneydoğusunda bir tepede bulunan ikinci kilise de tamamen yıkılmıştır. Geç tarihte inşa edilmiş olan üç apsisli Ermeni kilisesi camiye çevrilmiştir. Aşağıkaracasu’daki kiliselerden dördüncüsü köyün merkezinin 6 km kuzeydoğusunda, mezra evlerinin yanında bulunuyordu. Yukarıkaracasu’daki kilise tek nefli bir yapıydı. Köyün 1 km doğusunda, otlak alanda bulunan kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır.

Kiliselerin dışında Panaskerti'de iki kalenin varlığı bilinmektedir. Aşağıkaracasu’da kireç harcıyla inşa edilmiş olan kale 72 × 46 m ebatlarında irice bir yapıdır. Kale köyün batı kısmında bir tepenin üzerinde yer alır. Bu kale ortaçağda Tao-Klarceti bölgesinde çok önemli idari ve siyasi merkezlerden biriydi. Geride fazla bir şeyi kalmamış olan kalenin bilerek yıkılmış olma ihtimali yüksektir. Yukarıkaracasu’da yer alan kale de kireç harcıyla inşa edilmiştir. 47 × 6 m ebatlarındaki kale köyün merkezini 1,6 km kuzeyinde yer alır. Kulesi bulunan kaleden de geriye yıkıntılar kalmıştı.[6][9]