Kruşçev'in Anıları

Sovyetler Birliği'nin Josef Stalin'den sonraki üçüncü lideri olan Sovyetler Birliği Komünist Partisi birinci sekreteri Nikita Kruşçev (1894-1971) tarafından devletin ve partinin Stalinizmden arındırılması doğrultusunda uygulamaya konan kimi politikalar ve reformlara karşı muhalefet giderek güçlenmeye ve örgütlenmeye başlamış, Yüksek Sovyet Prezidyumu Başkanı yani sembolik devlet başkanı koltuğunda bulunan Leonid Brezhnev SBKP Merkez Komitesi üyelerinin çoğunluğunu Kruşçev'e karşı kendisini desteklemeleri için yanına çekmek 1964'te çabalarını arttırmıştı.[1] Sonunda Brejnev Başbakan Birinci Vekili Şelepin ve KGB Başkanı Semiçestni ile birlikte bir komplo düzenleyerek 12 Ekim 1964'te o sırada tatilde bulunan Kruşçev'i sözde tarım sorunlarının görüşüleceği özel bir Prezidyum toplantısı için Moskova'ya çağırdı ve Kruşçev'i havalimanında karşılayan KGB Başkanı Semiçestni kendisinin görevden alındığını ve direnmemesini söyledi.[2] Kremlin'e götürülen Kruşçev burada Brejnev, Suslov ve Şelepin tarafından suçlanarak "ileri yaşı ve bozulan sağlığı nedeniyle gönüllü istifası" alındı ve 14 Ekim 1964'te yapılan Merkez Komitesi ve Prezidyum toplantılarında "istifası kabul edilip" yerine SBKP Birinci Sekreteri görevine Brejnev, SSCB Başbakanı görevine ise Kosigin seçildi.[3][4] Bunun ardından Kruşçev emekli edilip hayatını gözlerden uzak ve sessizlik içerisinde Moskova'daki evinde ve dacha'sında geçirmeye başladı.

Oldukça renkli bir siyasi hayat geçirmiş olan Kruşçev kendi iktidarında çok hareketli bir dış politika da izlemişti. Batı ülkeleri ile nükleer silahlar hususunda uzlaşarak aralarında yumuşama sağlamış, Sovyet halkına bazı sosyal imkânlar getirmiş ve düşünce özgürlüğü gibi konularda dikkate değer ilerlemeler kaydetmişti. Koltuğunu kaybettiğinde halâ geri dönme umudu vardı, ancak bu umudu, itibarı ile birlikte giderek azaldı. Sıkı kontrol altında, hattâ ev hapsindeydi.

Nikita Kruşçev işte bu ortamda, 1966 yılından başlayarak anılarını yazmaya başladı. Anılarını önceleri açık havada ses bandına kaydediyordu. Ancak dış gürültüye bağlı olarak kayıt kalitesinin çok düşük olması üzerine KGB tarafından dinleneceğini bile bile kayıtlarını evde yapmaya başladı. 1968'e kadar hiç müdahele etmeyen KGB nihayet o yıl ses bantlarını Kruşçev'den resmen istedi. Ancak Kruşçev bantları teslim etmeye yanaşmadı. Bu arada bir kalp rahatsızlığı nedeniyle hastaneye kaldırılınca KGB, oğlu Sergei'ye yanaşarak yabancı ajanların anıları çalmaya hazırlandıkları yalanını uydurarak bu kez de kayıtları ondan istediler. Zaten bantlar çoktan çözümlenmiş ve transkripsiyonlarıyla birlikte Time dergisinin Moskova bürosu aracılığıyla Batı'daki bir yayıncıya iletilmişti bile. KGB'nin istese kayıtları zorla da alabileceğini bilen Sergei, babası halâ hastanedeyken elindekileri yetkililere teslim etti[5]. Hemen akabinde de Batı'daki yayıncıya anıları hemen bastırtma talimatını verdi (Oysa Kruşçev 1958'de Boris Pasternak'ın Nobel Edebiyat Ödülünü almasına izin vermemişti. Pasternak'ın Doktor Jivago'su da tıpkı onun anıları gibi ülke dışına kaçırılarak orada yayımlanmıştı.)

Kruşçev'in kayıtları seksen makara teyp bandı, on altı ses kasedi ve bunların çözümlerinden oluşan üç bin sayfayı geçen dokümandan oluşmaktadır.

Haftalık Life dergisinin 27 Kasım 1970 tarihli sayısının ön kapağında Nikita Kruşçev görülüyor. Dergi bu sayısında güncel bir konuyu işlemiş ve yayımlanacağı haberi dünyada sansasyon yaratan "Kruşçev'in Anıları"na yer vermişti. Anıların bazı bölümleri "Khrushchev Remembers" adıyla dergide dört hafta boyunca yayımlandığında, henüz kitabı basılmamıştı.

Anılar 1970 yılında Boston'da "Little, Brown & Company" adlı bir Amerikan/İngiliz yayınevi tarafından "Khrushchev Remembers" (Kruşçev Hatırlıyor) adıyla İngilizce olarak yayımlandı. Bunun üzerine Kruşçev'e KGB tarafından baskı yapılarak herhangi bir Batılı yayıncıya, hiçbir yazısını göndermemiş olduğuna dair belge imzalattırıldı. Bu belgede ayrıca oğlunun onlara iletmiş olduğu materyallerin pek de değerli bilgiler içermediği şeklinde bir ibare de yer alıyordu. Kitabın yayımlanmasından sonra İzvestiya gazetesi anıların sahte olduğunu yazdı, Moskova radyosu da Kruşçev'in imzaladığı inkâr belgesini yayınladı. Altı yıldır Sovyet radyolarında ilk kez ondan bahsedilmiş oluyordu.

İngiliz yazar, çevirmen ve Sovyetler Birliği uzmanı Edward Crankshaw kitabın önsözünü ve dipnotlarını yazdığı gibi, ayrıca kendi yorumlarını da ilgili bölümlere eklemişti. Kitabın müsveddelerini Rusçadan İngilizceye, Amerikalı gazeteci, dış politika analisti ve diplomat Strobe Talbott çevirmiştir. Talbott aynı zamanda müsveddeleri Moskova'da teslim alan kişidir[6].

639 sayfalık bu hacimli kitap hem ciltli (hardcover) hem de karton kapaklı (softcover) baskılarıyla piyasaya sürülmüştür. Kitapta çok sayıda fotoğraf yer almaktaydı. Milliyet yayınlarının 1971'de bastığı iki ciltlik Türkçe versiyonu 1970 yılında yayımlanan bu tek ciltlik kitabın çevirisidir.

• "Khrushchev Remembers: The Last Testament" (Kruşçev Hatırlıyor: Son Vasiyet): İlk kitabın yayımlanmasının üzerinden belli bir süre geçtikten sonra, kitapta bazı belirgin boşluklar olduğu fark edilmişti. Yine bizzat Kruşçev tarafından oluşturulmuş bazı ek materyallerin, onun ölümünden 3 yıl sonra meydana çıkartılmasıyla bu boşluklar tamamlanabilmiş ve ortaya yeni bir cilt çıkmıştı. İlk kitabın yayımlanmasından 4 yıl sonra, Haziran 1974'te basılabilen bu devam cildi "Khrushchev Remembers: The Last Testament" adını taşıyordu[7]. İlk cilt Kruşçev'i liderliğe taşıyan ve Stalin'in gölgesi altında gelişen ilk otuz yıl üzerine odaklanmışken, bu ikinci cilt onun zirvede geçirdiği 1954 ilâ 1964 yılları arasındaki dönemine ağırlık vermektedir[8].
• "Khrushchev Remembers: The Glasnost Tapes" (Kruşçev Hatırlıyor: Glasnost Bantları): İlk kitabın yayımlanmasından 20 yıl sonra, Ekim 1990'da da serinin üçüncü cildi sayılabilecek "Khrushchev Remembers: The Glasnost Tapes" yayımlanmıştır. 220 sayfa hacmindeki bu ek kitabın çevirmenleri farklıdır. İlk cildin çevirmeni Strobe Talbott bu kitaba sadece önsöz yazmıştır. Bu ek kitapta Ethel ve Julius Rosenberg'in Sovyetler Birliği'in atom bombasını yapabilmesindeki büyük rolü, Küba Füze Krizi sırasında Fidel Castro'nun Kruşçev'i ABD'ye nükleer bir saldırı yapması için kışkırtması, Kruşçev'in Kuril Adaları'nı Japonya'ya iade etmeye oldukça istekli olması ve Molotov-Ribbentrop Paktı sırasında imzalanan Baltık devletleri'yle ilgili gizli protokol gibi önemli konular ifşa edilmektedir.

Anı kitaplarında ve biyografilerde gerçeklerin kısmen çarpıtılması, yok sayılması, ya da basitçe unutulmuş olması, bazı olayların abartılması, kendini övme, haksız saldırı, objektiflikten uzaklaşma gibi zaaflara bazen rastlanır ve bu durum, otobiyografiyi yazana göre değişmekle birlikte, zaman zaman doğal da karşılanabilir. Yaşlılığın ve hastalıkların meydana getirdiği unutkanlık, arşivlerden yeterince yararlanamama gibi nedenlerle de bu zaaflar ortaya çıkabilir.

"Kruşçev'in Anıları" uzunca bir süre "tamizdat" kategorisinde sayıldı ve içeriğine çok güvenilmedi. Bilindiği gibi bu tür yayınlara "tamizdat" adı verilmektedir ve Sovyet bloğunda ilkel metotlarla (teksir, daktilo vb.) gizlice basılan ve ülke içinde dağıtılan kaçak yayınları tanımlayan samizdat'tan türetilmiştir ("Samizdat", Rusça: сам, sam, "kendi" ve издат, izdat, yayımcı sözcüklerinden türetilmiştir, "kendi kişisel yayını" anlamına gelmektedir). "Tamizdat" ise, "samizdat"ın ülke dışında, Batıdaki kapitalist yayınevleri tarafından yayımlanan versiyonuna verilen addır (Rusça: там, tam, “orada, oralarda”).

Bu kitap ilk yayımlandığında en çok da gerçek olup olmadığı sorgulanmıştı. Sovyet yetkililerince hemen sahte olduğu ilân edilmiş olmakla birlikte bu belgeleri Batı'ya kaçıran insanların bunu bir siyasal savaş aracı olarak kullanmak istemiş olabilecekleri hemen akıllara gelmişti. Belki de bu kitap yazarını ortadan kaldırmak için düzenlenen bir komplonun bir parçası olabilecekti. Kitabın oldukça uzun olan giriş yazısını yazan Edward Crankshaw bir Sovyetler Birliği uzmanıydı ve Rusçaya çok hakimdi. Kitaba yazdığı önsözde Kruşçev'i sayısız defa kendi sesinden izlediğini, bu anıların transkripsiyonunu da banttan bizzat kendisinin bir kez daha yaptığını belirterek, onu ve üslûbunu çok iyi tanıdığını ve bunların sahte olamayacağını belirtmiştir[7][9]. Strobe Talbott ayrıca bu kayıtların ses uzmanlarına kıyaslamalı spektrografik analizlerinin de yaptırıldığını, böylece gerçek olduklarına güvenlerinin bir kat daha arttığını devam kitaplarına yazdığı notlarda belirtmişti. 1974 yılına gelindiğinde anılar üzerindeki gerçeklik tartışması artık sona ermişti. Zaten bu yıl da anıların ikinci cildi yayımlandı.

1970'teki İngilizce ilk baskısı ile aynı yıl Milliyet'te tefrika edilmeye başlandı, bir yıl sonra ise Şubat 1971'de kitap Milliyet Yayınları tarafından yayımlandı. Yayınevinin "Tarih Dizisi"nden çıkan ve iki cilt halinde basılan kitabın birinci cildini Mehmet Harmancı, ikinci cildini ise M. Ali Kayabal İngilizceden Türkçeye çevirmişlerdi. Aynen orijinalinde olduğu gibi, kitabın başında "Edward Crankshaw'ın giriş, açıklama ve notları ile" ibaresi yer almaktadır. Her iki ciltte toplam 862 sayfası olan kitabın cilt başlıkları şöyledir:

• 1. Cilt: "Kömür Madenlerinden Kremlin'e"
• 2. Cilt: "Dış Dünya"

Kitap ciltlerinde tıpkı orijinalinde olduğu gibi çok sayıda siyah beyaz fotoğraf yer almaktadır ve bu fotoğraflar kitap sayfalarından ayrı olarak (levhalar halinde) daha yüksek gramajlı 1. hamur kağıtlara basılmışlar ve sayfa aralarına serpiştirilmişlerdir. Metin sayfaları 2. hamur kağıda basılmış olmasına rağmen kitabın özenli bir baskı kalitesi vardır ve o tarihlerde göreceli olarak az rastlandığı şekilde ciltli ve şömizlidir (cilt gömlekli).

Kitabın 1971 tarihli Türkçe baskısında yer alan bölüm başlıkları şöyledir (kitaptaki imlâsıyla):

Soğuk Savaş'ın en ateşli döneminde Kruşçev'in anılarının yayımlanacağı haberinin yayılması bütün dünyada büyük ilgiyle karşılandı. Süreli yayınlar da bu duruma ilgisiz kalmadı ve hem ABD ve Avrupa'da, hem de Türkiye'de yazılı ve görsel medyada kitapla ve yayın öyküsüyle ilgili çok sayıda haber ve yazı çıktı, hatta bazı önde gelen dergi ve gazetelerde kitabın bazı bölümleri tefrika edildi. Tefrikalar yayımlandığında henüz hiçbir ülkede kitabı basılmamıştı. Tefrikaları yayımlayan bazı basın organları ve ülkeleri aşağıdadır:

• Life dergisi (ABD)

ABD'de yayımlanan ve uluslararası ölçekte de dağıtımı yapılan yüksek tirajlı haftalık haber ve magazin dergisi Life'ta kitabın bazı ilginç kısımları 4 bölüm halinde yayımlandı[10]. Zaten anıların telif hakları bu dergiyi de yayımlayan Time-Life şirketindeydi.

• Life, 27 Kasım 1970 tarihli sayısı - Khrushchev Remembers, Bölüm I - "The Terror of Life with Stalin" (Stalin'le Hayatın Dehşeti), 1930'lu yıllarda Stalin'in yakın çevresinde olup bitenler detaylarıyla anlatılmış. Hiç yayımlanmamış fotoğraflara yer verilmiş.
• Life, 4 Aralık 1970 tarihli sayısı - Khrushchev Remembers, Bölüm II - "World War II" (2. Dünya Savaşı) - "Büyük Yurtseverlik Savaşı" diye nitelendirdiği bu felaket günleri ve sonunda kazanılan zafer anlatılmış. Sürpriz bir biçimde Müttefiklere güvenmeleri gerektiğini beyan etmiş. Yeni fotoğraflar eklenmiş.
• Life, 11 Aralık 1970 tarihli sayısı - Khrushchev Remembers, Bölüm III - "The Death of Stalin, Getting Rid of Beria" (Stalin'in Ölümü, Beria'nın Safdışı Edilmesi): Bu bölümde Kremlin'deki entrikalarla, Kruşçev ve yandaşlarının Gizli Polis Teşkilatı'nın kudretli şefi Beria'yı alaşağı edişleri anlatılmış.
• Life, 18 Aralık 1970 tarihli sayısı - Khrushchev Remembers, Bölüm IV - "Cuban Missile Crisis" (Küba Füze Krizi) Bu krizi anlatırken, Mao, Kennedy ve Nixon hakkındaki düşüncelerine de yer vermiş.

• Milliyet gazetesi (Türkiye)

Türkiye'deki yayın haklarını Time-Life şirketinden satın alan Milliyet gazetesi, anıları 23 Kasım 1970 ve 6 Ocak 1971 tarihleri arasında 45 gün boyunca tefrika etti. Türkiye'de anılar, Fransa'da France Soir, Almanya'da Stern ve İngiltere'de Sunday Times ile aynı anda yayımlanmaya başlamıştı[11]. Bir ay sonra da Milliyet yayınları anıları kitap haline getirdi.

• France Soir (Fransa)
• Stern (Almanya)
• Sunday Times (İngiltere)

• Kitapla ilgili bir eleştiri yazısı (İngilizce)

• Kitabın kendi içinde yer alan bilgiler.